O musicalach można rozmawiać godzinami i nie wyczerpie się tematu. Dowodu na prawdziwość tej tezy dostarczyli uczestnicy ogólnopolskiej konferencji naukowej Republika musicali: Historia – gatunek – interpretacje, która odbyła się w dniach 6–7 czerwca 2019 w Poznaniu. Obrady w ramach trzech sesji trwały łącznie dziewięć godzin, po czym przeniosły się w kuluary.
Konferencja, której spiritus movens byli poznańscy badacze – Rafał Koschany, Joanna Maleszyńska i Joanna Roszak – rozpoczęła się 6 czerwca dyskusją panelową zatytułowaną Republika musicali: Gatunek w przestrzeni kulturowej i społecznej. W panelu eksperckim zasiedli: Piotr Deptuch (dyrygent, kierownik muzyczny i doradca do spraw repertuarowych Teatru Muzycznego w Poznaniu), Przemysław Kieliszewski (dyrektor Teatru Muzycznego w Poznaniu), Jacek Mikołajczyk (tłumacz, reżyser i dyrektor Teatru Syrena w Warszawie) oraz Dorota Skotarczak (badaczka kultury wizualnej związana z Wydziałem Historycznym UAM, autorka książki Historia amerykańskiego musicalu filmowego). Po spotkaniu, które odbyło się w Teatrze Muzycznym, uczestnicy konferencji obejrzeli musical Footloose w reżyserii Jerzego Jana Połońskiego.
Oficjalne otwarcie obrad miało miejsce 7 czerwca w Szkole Baletowej im. Olgi Sławskiej-Lipczyńskiej. Prelegentów i słuchaczy przywitał dyrektor placówki, Mirosław Różalski, wraz z Przemysławem Kieliszewskim i Joanną Maleszyńską. Teatrolożka z Uniwersytetu Gdańskiego, Małgorzata Jarmułowicz, wygłosiła wspomnienie o Joannie Puzynie-Chojce – tragicznie zmarłej trójmiejskiej badaczce i krytyczce teatralnej, która w 2018 roku współorganizowała ogólnopolską konferencję naukową Musical i okolice: Przeciw stereotypom i konwencjom.
Musical na wojnie i wojna o pieniądz, czyli sesja pierwsza
Pierwszą sesję wykładową zainaugurowała Dorota Skotarczak (UAM), przedstawiając trzy nurty amerykańskiego musicalu filmowego lat 30. i 40. XX wieku: musicale propagandowe w służbie establishmentu, musicale z wojną w tle oraz produkcje czysto rozrywkowe. Swój wywód zilustrowała fragmentami wybranych dzieł filmowych, m.in. utworem Boogie Woogie Bugle Boy z filmu Arthura Lubina Buck Privates.
Referat Małgorzaty Jarmułowicz (UG) poświęcony był trzem muzycznym utworom scenicznym dotykającym tematu ludobójstwa. Pierwszy z nich to koreański musical zrealizowany przez zbiegów z obozu koncentracyjnego Yodŏk, dla których sztuka stała się sposobem na wykrzyczenie światu swoich traumatycznych przeżyć. Twórców musicalu portretuje Andrzej Fidyk w filmie dokumentalnym Historie z Yodok. Drugi z omawianych musicali o ludobójstwie to Korczak Chrisa Williamsa, którego polska prapremiera miała miejsce w Operze i Filharmonii Podlaskiej w Białymstoku. Trzeci zaś to Umwuka Jana Naturskiego na podstawie reportażu Wojciecha Tochmana Dzisiaj narysujemy śmierć, czyli wystawiony we wrocławskim Capitolu spektakl o masakrze w Rwandzie.
Jacek Mikołajczyk (Teatr Syrena w Warszawie) dokonał porównania broadwayowskiego systemu produkcyjnego z systemem funkcjonującym obecnie w Polsce. Prześledził przemiany, jakie zaszły w polskich teatrach muzycznych od czasu transformacji ustrojowej, i zauważył, że wbrew powszechnym niegdyś oczekiwaniom nie nastąpiła ewolucja w kierunku pełnej prywatyzacji i tzw. systemu eksploatacyjnego, w którym na danej scenie wystawiany jest tylko jeden tytuł i trwa na afiszu dopóki jest na niego popyt.
Aspektom produkcyjnym w polskich realiach poświęcił swoje wystąpienie także Daniel Wyszogrodzki (AT). Mówił m.in. o problematyce inscenizacji non-replica czy braku obiektów architektonicznych, w których mogłyby gościć musicale objazdowe. Zaznaczył, że musical nad Wisłą ma się coraz lepiej – rośnie świadomość gatunku i rozwija się turystyka musicalowa.
Z czego składa się musical, czyli sesja druga
Joanna Roszak (PAN, OSB) przedstawiła kilka zrealizowanych przez siebie pomysłów na pracę z piosenką musicalową w dydaktyce polonistycznej. Jednym z nich było wspólne pisanie przez uczniów polskiej wersji refrenu Do-Re-Mi z Dźwięków muzyki.
Kwestii związanych z przekładem literackim dotyczył referat autorki niniejszego sprawozdania, Małgorzaty Lipskiej (UW, musical.pl). Analiza translatologiczna songów z broadwayowskiej premiery Metra Janusza Stokłosy posłużyła próbie odpowiedzi na pytanie: co zaginęło w przekładzie, wpływając na obniżenie wartości artystycznej musicalu?
Remigiusz Koziński (Fundacja Otwieramy Kulturę i Sztukę) zarysował specyfikę audiodeskrypcji musicali, tj. tworzenia werbalnego opisu warstwy wizualnej spektaklu w celu udostępnienia widowiska osobom z dysfunkcjami wzroku. Jedną z nakreślonych przez niego trudności była konieczność ograniczenia terminologii fachowej (np. nazw figur tanecznych), aby uczynić przekaz zrozumiałym dla laików.
Mariusz Napierała (Teatr Muzyczny w Poznaniu) opowiedział o pracy nad scenografią do Evity w reżyserii Sebastiana Gonciarza; o pokonywaniu ograniczeń narzuconych skromnymi rozmiarami sceny, o metaforycznym wymiarze rzędu pisuarów czy o wykorzystaniu lustra weneckiego do dialogu-niedialogu Evity i Che.
Barbara Pitak-Piaskowska (UW) dokonała przeglądu rekwizytów i sposobów, w jaki wpisywały się w choreografie Gene’a Kelly’ego i Freda Astaire’a (m.in. taniec z wieszakiem czy słynna scena z parasolką w Deszczowej piosence).
Rafał Koschany (UAM) omówił cechy gatunku zwanego docu-musical na przykładzie wyreżyserowanego przez Rufusa Norrisa filmu London Road, wpisując go jednocześnie w szerszy kontekst musicali o mordercach (Sweeney Todd, Murder Ballad czy polskie Ballady morderców z piosenkami Nicka Cave’a).
Między tradycją a nowymi mediami, czyli sesja trzecia
Referat Wojciecha Bernatowicza (UMCS, UW) dotyczył cytatów, aluzji i inspiracji muzycznych w musicalach. Muzykolog wskazywał na nawiązania do twórczości Richarda Wagnera w West Side Story czy cytaty z Dies irae w musicalu Sweeney Todd. Odnośne sekwencje muzyczne prezentował grając na fortepianie.
Joanna Maleszyńska (UAM) opowiedziała o najgłośniejszych zagranicznych flash mobach muzycznych, takich jak ten, który odbył się na dworcu w Antwerpii i wykorzystywał musicalowy utwór Do-Re-Mi. Badaczka zauważyła, że flash mob to utopia wspólnoty – pozwala na ochotnicze nawiązanie trwającej chwilę więzi z grupą obcych osób.
Konstancja Śliżewska (UW) zaprezentowała wybrane memy związane z musicalem Hamilton, m.in. ośmieszające Donalda Trumpa oraz odwołujące się do realnych bądź fikcyjnych bohaterów popkultury (Atomówki, Ariana Grande itp.).
Małgorzata Woźniak scharakteryzowała gdyńską inscenizację Cudu, albo Krakowiaków i górali Michała Zadary, wskazując na elementy archaizacji (scenografia wykorzystująca płaskie zastawki, budka suflera, mówienie w stronę widowni jako jedna z głównych wskazówek dla aktorów).
Tomasz Nierychły podzielił się impresjami na temat musicalu Mozart: l’opéra rock, odwołując się do artykułu Jacka Mikołajczyka o związkach między musicalem a operą.
„Tell me more, tell me more…”
Niepisaną zasadą każdej konferencji naukowej jest wydłużenie się czasu jej trwania w stosunku do z góry ustalonego programu. Poznańska Republika musicali nie zawiodła pod tym względem. Mimo że dwie prelegentki nie dotarły na konferencję, obrady i tak trwały około dziewięciu godzin (z krótkimi przerwami na obiad i występy uczniów szkoły baletowej), a po zakończeniu części oficjalnej przeniosły się w gościnne progi jednej ze staromiejskich restauracji. Temat, rzecz jasna, wciąż daleki jest od wyczerpania. Pozostaje więc mieć nadzieję na rychły ciąg dalszy.
14 czerwca 2019
Lista referatów wygłoszonych podczas ogólnopolskiej konferencji naukowej Republika musicali: Historia – gatunek – interpretacje (Poznań, 6–7 czerwca 2019)
Sesja I
Moderator: Rafał Koschany
Dorota Skotarczak (UAM), Amerykański musical filmowy w czasie drugiej wojny światowej
Małgorzata Jarmułowicz (UG), Wyśpiewać koszmar? Musical wobec zbrodni ludobójstwa
Jacek Mikołajczyk (Teatr Syrena w Warszawie), „I wanna be a producer…”: Musical broadwayowski w USA i w Polsce – aspekty produkcyjne
Daniel Wyszogrodzki (AT), Od licencji do premiery: Produkcja musicalu w Polsce
Sesja II
Moderatorka: Małgorzata Jarmułowicz
Joanna Roszak (PAN, OSB), Ale przecież mamy piosenkę: Musicale w dydaktyce polonistycznej
Małgorzata Lipska (UW, musical.pl), Potoczność, (a)poetyckość, udomowienie i objaśnienie: o piosenkach z broadwayowskiej premiery „Metra” w przekładzie Mary Bracken Phillips
Remigiusz Koziński (Fundacja Otwieramy Kulturę i Sztukę), Audiodeskrypcja musicalu
Mariusz Napierała (Teatr Muzyczny w Poznaniu), Forma i technika – warsztat scenografa musicalu
Barbara Pitak-Piaskowska (UW), O parasolkach i nie tylko
Rafał Koschany (UAM), Docu-musical – przemiany gatunku na przykładzie filmu „London Road”
Sesja III
Moderatorka: Joanna Roszak
Wojciech Bernatowicz (UMCS, UW), Coś starego, coś nowego, coś pożyczonego, coś niebieskiego: O cytatach, aluzjach i grach konwencjami w musicalach scenicznych
Joanna Maleszyńska (UAM), „Czemu nie tańczę na ulicach gdy / gdzie indziej tak się dzieje?”, czyli jak musical poszerza swoje granice
Konstancja Śliżewska (UW), Kreowanie intertekstualnego kontekstu odbioru dzieła scenicznego na przykładzie memów odnoszących się do fabuły musicalu „Hamilton”
Małgorzata Woźniak, Jak dziś inscenizować klasykę z użyciem anachronicznych metod teatralnych?
Tomasz Nierychły, „Uwagi” Mozarta na temat opery rockowej: Zalążek zjawiska wobec musicalu
Konferencję zorganizowali: Ogólnokształcąca Szkoła Baletowa im. Olgi Sławskiej-Lipczyńskiej w Poznaniu, Teatr Muzyczny w Poznaniu, Instytut Filologii Polskiej UAM, Instytut Kulturoznawstwa UAM, Instytut Slawistyki PAN.